De kruisspin is een middelgrote spin die behoort tot de familie wielwebspinnen (Araneidae).
De kruisspin heeft geen typische kleur; er is veel variatie. De meeste exemplaren zijn bruin tot roodbruin van kleur maar ook afwijkende kleuren als geel, rood en oranje komen voor.

De kruisspin is in tegenstelling tot veel andere spinnen geen schuwe soort, maar eentje die vaak midden in het web zit en moeilijk over het hoofd is te zien. De spin wordt ook relatief groot tot zo'n 17 millimeter. De naam is te danken aan de op een kruis gelijkend patroon op het achterlijf dat bestaat uit een groepje lichtere tot witte vlekjes die afsteken tegen de donkerbruine tot gele achtergrondkleur. De kruisspin is in Europa een van de meer algemene soorten en de spin komt ook in België en Nederland voor. Omdat de kruisspin in beschaduwde, van de wind afgeschermde hogere planten leeft duikt de spin vaak op in tuinen en hierdoor is het een van de bekendste Europese spinnen.

De kruisspin bouwt een groot web in de vorm van een wiel, op enige hoogte en vangt voornamelijk vliegende insecten. Als ze de kans krijgen, zullen ze hun eigen web opeten voor ze een nieuw exemplaar maken. Dat web is namelijk heel voedzaam en bovendien kleven er altijd nog wat minuscule insectjes in waar de kruisspin niet de moeite voor had genomen om ze in te spinnen.
De spin wordt zelf gegeten door insecteneters zoals vogels. De levenscyclus is tweejarig; de paring vindt plaats in de herfst en de eitjes overwinteren. In de lente komen ze uit en pas het volgende jaar worden de spinnen volwassen.

De kruisspin is door de Europese Arachnologische Vereniging uitgeroepen tot spin van het jaar 2010.

Volgens een oude legende verkreeg de Kruisspin de witte kruisvormige tekening op haar rug toen Jezus bij zijn kruisiging werd lastig gevallen door vliegen. Een langskomende spin had medelijden met Jezus en spon haar web in zijn doornenkroon zodat de vliegen in het spinnenweb gevangen werden. Als beloning mocht de spin voortaan een kruis op haar rug dragen. Omwille van deze opvallende tekening werd de Kruisspin tijdens de Middeleeuwen nog gedurende lange tijd vereerd in Europa.

De kruisspin werd voor het eerst wetenschappelijk beschreven in 1757 door Carl Alexander Clerck als Araneus diadematus. De soort werd later beschreven door Linnaeus als Aranea diadema maar omdat de eerste naam telt is deze laatste naam vervallen. Ook werd de soort vroeger tot het geslacht Epeira gerekend, maar dit is achterhaald. De wetenschappelijke naam Araneus diadematus betekent vrij vertaald spin (Araneus) met een kroontje (diadematus) wat slaat op de karakteristieke vlekkentekening op het achterlijf.
Ook de Nederlandse naam is te danken aan het witte 'kruis' op de bovenzijde van het achterlijf, dat is opgebouwd uit verschillende vlekken. In andere talen zoals het Zweeds (Korsspindel) wordt ook verwezen naar het kruis. In veel talen wordt de spin 'tuinspin' genoemd, een verwijzing naar het voorkomen van de soort in tuinen, zoals in het Engels (European garden spider).